Panelgesprek koplopers in ziekenhuisarchitectuur: ‘Ruimtelijke oplossingen, met hart voor de zorg’

De ziekenhuisbouw van de afgelopen halve eeuw kent een grote dynamiek. Een begrip als healing environment is gemeengoed geworden, de integratie van ict wordt steeds belangrijker en de invoering van een nieuw zorgstelsel alsmede demografische ontwikkelingen hadden en hebben invloed op de wijze en complexiteit van ontwerpen. Bouwen aan de Zorg bracht drie architect-partners van grote zorgspecialisten samen voor een panelgesprek over deze ontwikkelingen: Willemineke Hammer (EGM architecten), Femke Feenstra (Gortemaker Algra Feenstra) en Jörn-Ole Stellmann (Wiegerinck).

In het daglichtrijke kantoor van EGM aan de Oude Maas in Dordrecht spraken Hammer (o.a. Erasmus MC en BovenIJ Ziekenhuis), Feenstra (o.a. Spaarne Gasthuis en Rijnstate Elst) en Stellmann (o.a. Tergooi MC en UZ Leuven) geanimeerd over de noden van de ziekenhuisbouw, nu en in de toekomst. De ziekenhuisspecialist beoefent een kennisintensief vak als architect. De mens staat daarin misschien nog wel meer centraal dan in andere bouwsectoren, binnen een hoogtechnologische omgeving die nooit stilstaat. In alle geledingen, van het opdrachtgevende ziekenhuis tot de patiënt, is de gebruiker meer centraal komen te staan in de ontwerpen na afschaffing van het overheidsgestuurde Bouwregime in 2008. Dat had in de naoorlogse periode een groot aantal ziekenhuiscomplexen opgeleverd die ontworpen waren op basis van voorgeschreven normen. De meeste ziekenhuizen uit die periode zijn of worden inmiddels gerenoveerd in opdracht van de ziekenhuisorganisaties.

Van voorgeschreven normen naar gebruikersvriendelijke, toekomstbestendige bouw, is de samenvatting van de afgelopen vijftien jaar, tonen de bevindingen van het drietal. Hammer: “De ziekenhuisbouw is menselijker geworden. Comfort is veel belangrijker: er is meer ruimte voor prettige verpleeg-, behandel- en wachtruimten. De smalle gangen van de naoorlogse ziekenhuizen zijn nu ondenkbaar.” Los van de plek is het netwerkdenken opgekomen in de ziekenhuiswereld, een gevolg van beleidskeuzen na invoering van het nieuwe zorgstelsel en van demografische ontwikkelingen als de vergrijzing. “De oudere populatie van tegenwoordig heeft in veel gevallen een meer complexe zorgvraag.” 

Zorg wordt binnen dit netwerkdenken op meer locaties ­verleend, mede door de fusies van ziekenhuizen en samenwerking ­tussen zorgverleners. Feenstra: “Het gaat in de ontwerpen van nu over het leveren van de juiste zorg op de juiste plek – zorg in het ziekenhuis, in de wijk of thuis. Hierbij kan gebruik van technologie van grote toegevoegde waarde zijn.” Stellmann: “De transformatie van een ziekenhuis uit de tweede helft van de vorige eeuw naar nu is natuurlijk een enorme overgang qua ruimtelijke invulling.”

Er wordt daarnaast intensiever samengewerkt dan voorheen met de ­stakeholders in het ontwikkelproces; een nieuw ziekenhuis wordt in 2023 altijd integraal ontworpen met gebruikers en uitvoerende partijen. Stellmann: “Ziekenhuisbouw vergt tijdsintensieve processen waarin de architect een gids is.” Procesvoortgang is belangrijk als het ontwerp tot ontwikkeling en uitvoering komt, vanzelfsprekend ook voor de architect met zijn sleutelmomenten als VO en DO. Het benoemen van de gidsfunctie, de centrale rol van de zorgarchitect in het proces van teken­tafel tot oplevering, leidt tot overeenstemmende reacties. Logisch, vindt Hammer: “Zorg is een weefsel.” Feenstra: “De architect is de regievoerder in het proces van het ontwerpen van de vastgoedomgeving rondom de gebruiker. Het heeft grote meerwaarde om de gebruiker mee te laten denken in alle fasen van het project en op alle niveaus.”

Het groeiende netwerkdenken van ziekenhuisorganisaties vraagt om netwerkontwerpen. Ziekenhuisorganisaties fuseren soms tijdens het ontwikkelproces van hun vernieuwde of nieuwe locatie. Soms worden afdelingen afgestoten en wijzigt de behoefte aan vierkante meters; het aantal ligdagen is bekort of installatietechniek heeft meer ruimte nodig, vooral in de hotfloors. De ICT-ontwikkelingen gaan hard en maken onder meer zorgmonitoring op afstand mogelijk, net als opereren met behulp van beeldvormende technieken. Stellmann: “Ook krijgt de integratie met de directe omgeving steeds meer prioriteit.” Dit alles vraagt, los van hypes, om hybride, minder massieve gebouwontwerpen. En ontwikkelen is best moeilijk voor een ziekenhuisorganisatie. Feenstra: “Ik zie wel dat de ontwikkeltijden korter worden. Soms worden projecten in fases uitgevoerd in verband met de financierbaarheid en duurzaamheid. De medewerkers van een ziekenhuis maken vaak maar één keer in hun loopbaan mee dat er een nieuw ziekenhuis wordt gebouwd. Het is belangrijk om hen mee te nemen en te betrekken.”

De zorgarchitect is naast zijn corebusiness van ontwerper in toenemende mate (mee)denker en adviseur in de dynamische wereld van een hoogtechnologisch continubedrijf.  

Ook omdat de zorgarchitect zeer vroeg in het proces aan tafel zit met de beslissers. Stellmann: “Als ontwerper moet je je gezond verstand gebruiken, koersen op het gezamenlijke waardekompas en geduldig zijn in de voortgang. Je moet goed luisteren.” De lange looptijd van ziekenhuisprojecten maakt ontwerpen ‘work in progress’. Je moet meebewegen met ontwikkelingen die door elkaar heen lopen en doorlopen na ingebruikname. Feenstra: “Het is een mooie uitdaging een gebouw te ontwerpen voor de beoogde levensduur, want je weet nu al dat de realiteit over dertig, veertig jaar anders is, door ontwikkelingen in de technologie en de medische wereld en door een kleinere beschikbaarheid van zorgpersoneel. Het conceptueel denken zal een belangrijker plaats gaan innemen in de ontwerpen. En het vastgoed moet kunnen meebewegen met wijzigingen in de toekomst.”

Toekomstig gebruik van ziekenhuisvastgoed als kantoor of woonruimte moet in overweging worden genomen, externe partijen als beleggers doen hun intrede en banken willen weleens op de rem gaan staan bij de financiering. “Maar een ziekenhuis is gewoon een hele goede langetermijninvestering”, zegt Feenstra. Hammer: “Verduurzaming van ziekenhuisvastgoed is in ieder geval een zekere factor voor de toekomst.” Ziekenhuizen behoren tot de grootverbruikers en er vallen grote winsten te boeken met de verduurzaming van de energetische exploitatie en beperking van de CO2-footprint. “Het moet sowieso compacter, niet alleen vanuit het oogpunt van duurzaamheid.” Wat de toekomst ook mag brengen, de gebruiker staat altijd centraal – in welk ziekenhuisontwerp dan ook. Deze gebruiker is een gevarieerde groep, van stafleden, medici en verplegers tot patiënten. Feenstra: “Het personeel wordt steeds belangrijker in ontwerpprocessen, mede door het personeelstekort. De patiënt staat centraal en het personeel op één.”

Uitdagend blijft het werk zeker, zeggen alle drie. En voldoening geeft het vak van zorgarchitect zijn nog steeds. Hammer: “We zien dat we niet enkel een architectonische opdracht hebben, maar een maatschappelijke opgave. Ik vind het dagelijks een eer om vooral te mogen bezig zijn met verantwoordelijkheid voor dit soort opgaven.” Feenstra: “Je moet plezier hebben in je vak, dat is ook belangrijk. Vooral de samenwerking met gebruikers geeft mij veel energie.”

Een ziekenhuisarchitect anno 2023 is een zorgzame ingenieur, als ontwerpautoriteit binnen een specifieke vastgoedomgeving met vele uitdagingen en beperkingen. Stellmann vat het samen: “Wij bieden ruimtelijke oplossingen voor het ziekenhuis, altijd met hart voor de zorg.”