Een dementie vriendelijke buitenruimte

De weg kwijtraken, gehinderd worden door lantaarnpalen en nergens plek om even uit te rusten. Als je het allemaal niet meer zo goed weet en kan zien, is een wandeling door de buurt lang niet zo vanzelfsprekend meer. Terwijl een ommetje maken de mens juist zoveel goed kan doen. In opdracht van de Gemeente Wijk bij Duurstede en Stichting QuaRijn en in samenwerking met onder meer Alzheimer Nederland ontwikkelde Studio id+ een dementievriendelijke buitenruimte door de wijk. De pilot dient niet alleen om de wijk toegankelijk te maken voor bewoners van het Ewoud & Elisabeth Gasthuis, maar ook om buurtbewoners met dementie houvast te geven in hun directe woonomgeving. Immers maakt de wijk onlosmakelijk deel uit van je thuis.

Wijk bij Duurstede is een van de snelst vergrijzende gemeentes van ­Nederland en het aantal mensen met dementie, ook thuiswonend, neemt in hoog tempo toe. Volgens berekeningen van Alzheimer ­Nederland zal het aantal stijgen van 320 in 2020 naar 850 mensen in 2040. In heel Nederland hebben 300.000 mensen dementie, waarvan er ruim 80.000 in verpleeg- of verzorgingshuizen wonen. Daarnaast zijn er naar schatting zo’n 100.000 mensen waarbij de diagnose nog niet is vastgesteld. Anja Dirks, eigenaar, architect en interieurarchitect bij Studio id+: “Voor mensen met dementie die in een woonzorggebouw wonen, is het lastig of zelfs onmogelijk om zelfstandig naar buiten te gaan. Vaak is er wel een private buitenruimte in de vorm van een balkon of besloten tuin, maar zelfstandig de omgeving verkennen is, vanuit begrijpelijke veiligheidsredenen, vrijwel niet mogelijk.”

Tegelijkertijd omschrijft de in 2020 van kracht geworden wet ‘Drang en dwang’ dat ook bewoners van een woonzorggebouw zoveel mogelijk vrijheid moeten hebben. Voor thuiswonende mensen met dementie is het (terug)vinden van de weg, zelfs in een bekende omgeving, bovendien steeds lastiger. Dat maakt niet alleen de persoon zelf angstig, maar geeft ook zorgen bij familie en mantelzorg over met name veiligheid. Terwijl een ommetje maken juist zo goed is voor een mens. Jan Kuiper, wethouder van de Gemeente Wijk bij Duurstede: “De gemeente ziet de wandelroutes bij het Ewoud & Elisabeth Gasthuis als een pilot om meer mensen met geheugenproblemen in staat te stellen om zelfstandig over straat te gaan. Met de bouw van een tweede verpleeghuisunit in Wijk bij Duurstede neemt het belang daarvan nog verder toe. Ook het gemeentelijke handboek Inrichting Openbare Buitenruimte wordt hierop aangepast.”

Stichting QuaRijn vatte de urgentie breed op en bekeek hoe bewoners vanuit een intramurale setting zonder besloten tuin toch naar buiten zouden kunnen gaan. Hoe zij, in eerste instantie onder begeleiding, een ommetje kunnen maken in de wijk en welke vormen van ondersteuning het mogelijk maken om bewoners van zorginstellingen die dat aankunnen, dit ook zelfstandig te laten doen. Studio id+ ging aan de slag met de vraag om methodes te zoeken waarmee mensen vanuit het Ewoud & Elisabeth Gasthuis veilig door de wijk kunnen lopen en die gelijktijdig de gemeente handvatten te kunnen geven om de wijk toegankelijker en vriendelijker te maken voor mensen met dementie. Daarnaast willen de gemeente en QuaRijn het normaliseren om mensen met verward gedrag op straat tegen te komen. Het is belangrijk dat ook dit soepel en veilig verloopt. Niet alleen Stichting QuaRijn was als zorgorganisatie nauw bij het onderzoek betrokken, maar ook Alzheimer Nederland en andere stakeholders gaven door middel van een gebruikersgroep input en reflectie op de resultaten.  

Voordat Studio id+ begon met ontwerpen, ontwikkelden de ontwerpers een op maat gemaakte onderzoeksmethodiek. In vier niveaus – toegankelijkheid (fysiek), ruimtelijk (ondersteuning), sociaal (bewustwording) en digitaal (technologie) – wordt inzicht gegeven in hoe we ons in het algemeen oriënteren in de buitenruimte en welke ondersteuning hieraan kan bijdragen. Dirks: “Naast het in kaart brengen van fysieke onderdelen die drempelverhogend kunnen werken, zoals stoepranden, overgangen, hekjes en contrast, bekeken we ook welke ‘markers’ juist oriënterend kunnen werken. En hoe domotica en bewustzijn in de wijk iemand met dementie het beste kunnen ondersteunen.”

Op basis van het onderzoek kon Studio id+ adviezen geven en een dementievriendelijk route in de wijk ontwerpen vanuit de hoofdentree van het Ewoud & Elisabeth Gasthuis naar het centrum van Wijk bij Duurstede. Op deze route zijn verschillende aanpassingen gedaan om de bewoners van het gasthuis en omwonenden met dementie en andere geheugenproblematiek te helpen bij het oriënteren en navigeren en om de wijk veiliger maken. De verschillende opties en de uiteindelijke route zijn ook getest met bewoners. Daarbij maakt QuaRijn zich als zorgorganisatie sterk voor het lerend vermogen van bewoners en het uiteindelijk zelfstandig kunnen lopen van de route. 

Een van de ontwerpingrepen om mensen met dementie aan te moedigen om zelfstandig een wandeling te maken, zijn de opvallende gele voetstappen vanaf de entree van het Ewoud & Elisabeth Gasthuis naar het centrum en weer terug. “Doordat veel ouderen met dementie zich op de grond oriënteren, zullen zij de voetstappen volgen. Sowieso maakt het volgen van een route deel uit van onze basisoriëntatie.” Naast het aangeven van de route, zorgen de voetstappen ook voor een betere zichtbaarheid van de entree van de zorginstelling. De gele kleur valt goed op in de omgeving en maakt ze ook zichtbaar voor mensen met een verminderd gezichtsvermogen, iets wat vaak gepaard gaat met dementie. 

Aan het einde van de route is een bankje geplaatst, zodat bewoners onderweg even uit kunnen rusten. Vanaf daar kunnen ze hun weg vervolgen naar het centrum of terugkeren naar huis. Voor de precieze situering van de bankjes is gekeken naar de gemiddelde afstand die ouderen in een stuk kunnen afleggen. Dirks: “Naast het plaatsen van een nieuw bankje, zijn ook de bestaande inrichtingselementen aangepast. Zo zijn lantaarnpalen die midden op de stoep stonden verplaatst, omdat het lastig was elkaar te passeren – en met een rollator zelfs onmogelijk. Daarnaast maken kleuren tegels een duidelijker onderscheid tussen het voetpad en fietspad en is een deel van het voetpad verlegd, zodat fietsers dat minder gemakkelijk kunnen gebruiken om af te snijden. In samenwerking met de gemeente hebben we de adviezen en deelontwerpen omgezet naar een concreet plan, dat kort daarna gerealiseerd is.” 

Ook de beweegtuin naast het Ewoud & Elisabeth Gasthuis is opnieuw aangelegd, aangezien mensen met dementie en een verminderd gezichtsvermogen lege plantvakken kunnen ervaren als een angstaanjagend zwart gat.

Studio id+ ontwikkelde twee routes: één naar het centrum en één in de directe omgeving van het Ewoud & Elisabeth Gasthuis. De eerste route is op 24 april 2024 tijdens de eerste Wijkse Wandel3daagse voor ouderen als pilot geopend. Met maar liefst tweehonderd deelnemers was dit een groot succes. Op basis van de uitkomsten van de pilot zal de tweede route later dit jaar gerealiseerd worden.