10 technologische en digitale ontwikkelingen in de zorg

In de Nederlandse ouderenzorg hebben we te maken met een toenemende en complexere zorgvraag, vergrijzing, personeelstekorten, stijgende zorgkosten, hoge administratieve lasten en een verschuiving van de zorgtaken naar wijkverpleging en mantelzorgers. Nu werkt één op de zes werknemers in Nederland in de zorgsector. Om te kunnen voorzien in de toenemende zorgvraag zou in 2040 één op de vier werknemers in de zorg moeten werken. Dat is niet realistisch, haalbaar en wenselijk. Gelukkig groeien de technologische mogelijkheden, die kunnen helpen om een hoofd te bieden aan deze uitdagingen met de dag. Welke grote technologische ontwikkelingen zien we op het moment?

Steeds meer voorwerpen in ons dagelijks leven zijn uitgerust met sensoren en staan via applicaties online met elkaar in verbinding. Denk aan je smart watch die realtime bijhoudt hoe goed je slaapt, hoeveel je beweegt en hoe gestresst je bent, of aan apps waarmee je op afstand je thermostaat kunt instellen en kunt zien wie er voor je deur staat of waar je elektrische fiets zich bevindt. Ook in de zorg worden deze smart systems steeds vaker gebruikt. Mantelzorgers kunnen zien hoe vaak de koelkastdeur geopend is, om een indruk te krijgen of hun naaste er wel aan denkt om te eten. Of zorgmedewerkers kunnen een seintje krijgen als de luier van een oudere te vol is of als iemand is gevallen is. U kunt meer over o.a. leefpatroonmonitoring en slimme incontinentiezorg lezen op de Kennisbank Digitale zorg van Vilans.

Waar voorheen de zorgtechnologie vanuit de zorgorganisatie werd aangeboden, zie je nu ook een verschuiving naar consumentenelektronica. Er is bijvoorbeeld een enorm aanbod van zelfmeetapparatuur voor sportactiviteiten en beweeg- of eetpatronen. Zo kun je goed zelf in de gaten houden hoe je hartslag of bloeddruk is. En als je vergeetachtig bent, zijn er genoeg apps die je een seintje kunnen geven wanneer je medicijnen moet innemen, de planten water moet geven of een doktersafspraak hebt. Het gaat niet alleen om zorgtechnologieën, maar ook technologieën die je zelfredzaamheid verlengen en ervoor zorgen dat je langer zelfstandig kunt wonen. Denk ook aan de elektrische fiets die je mobieler houdt, gordijnen die elektronisch sluiten of een robotgrasmaaier of -stofzuiger.  

Bij Big Data gaat het erom grote hoeveelheden data in relatief korte tijd om te zetten in nuttige informatie. Slimme software is in staat om patronen te herkennen in een grote hoop ongestructureerde data. Door gegevens te verzamelen, combineren en analyseren krijg je meer inzicht in de huidige situatie en kun je ook toekomstige trends en/of gedrag voorspellen. Informatie die zeer nuttig is om toekomstgericht over zorgtaken na te denken: wat kan beter, anders en wat bespaart kosten? Bewegingssensoren kunnen bijvoorbeeld signalerende trendgegevens opleveren. Als een trendlijn aangeeft dat mevrouw steeds langer alleen nog maar in haar stoel zit, geeft dit een signaal over haar mobiliteit. Informatie over ‘achteruitgang’ die je zonder data vaak pas veel later constateert. 

Het is ook heel waardevol wanneer je informatie krijgt waarmee je iets – bijvoorbeeld een val – kunt voorkomen: neem een bedsensor die aangeeft dat iemand op de rand van het bed gaat zitten. Bij iemand met een wankel evenwicht weet je dan dat je snel moet gaan helpen. De mogelijkheden lijken eindeloos, maar dilemma’s zijn er net zo goed. In hoeverre komt de privacy in het gedrang? Hoe betrouwbaar zijn de voorspellingen? En hoe zorgen we ervoor dat we al die informatie op een goede manier inzetten? Alléén als data op een zorgvuldige manier worden verzameld, geanalyseerd en gebruikt bij het maken van beslissingen, zal datagedreven werken bijdragen aan het verkleinen van de werkdruk en het vergroten van de kwaliteit van zorg.    

De ontwikkelingen op het gebied van AI zitten in een stroomversnelling. AI is al jaren de drijvende kracht achter sociale media, online zoekmachines, virtuele assistenten zoals Siri, routeplanners en vertaalsoftware. Sinds de lancering eind 2022 van ChatGPT – een generatieve chatbot – lijkt een verschuiving plaats te vinden. AI-systemen zoals ChatGPT kunnen niet alleen vragen beantwoorden en tekst samenvatten en vertalen, maar ook creatief schrijven, onderzoeksplannen opstellen, data analyseren en nieuwe ideeën genereren. De ontwikkelingen gaan verder dan ChatGPT en de mogelijkheden van AI breiden snel uit. Ook in de zorg biedt AI bijvoorbeeld vele mogelijkheden bij diagnostiek en het bepalen van behandelpaden. AI kan radiologen soms ondersteunen bij het opsporen van zeldzame vormen van kanker en in sommige ziekenhuizen adviseert AI artsen over het ontslagmoment van patiënten voor intensive care. Ook in de ouderenzorg vind AI zijn weg. Bekende voorbeelden zijn AI-gedreven monitoring, zorgrobots, spraakgestuurd rapporteren en slimmer plannen (Vilans, 2023). Deze AI-systemen hebben zich al dusdanig bewezen dat ze stap voor stap op grotere schaal worden ingezet. 

Door de opkomst van big data en AI zijn veiligheid en privacy steeds belangrijkere en gevoeligere onderwerpen. Want is iets verbonden met internet, dan bestaat de kans dat het gehackt wordt. Wat doe je als een hacker je thermostaat, slot of pacemaker extern overneemt?  Al die persoonlijke gegevens op vele hopen en in vele clouds maken privacy (waarvan sommigen al beweren dat het dood is) een zeer belangrijk thema. Als al die slimme apparaten onze data bijhouden, wat gebeurt er dan mee? Wie kan er bij? En wanneer? Misschien denk je nu niets te verbergen te hebben, maar kijk je daar over 10 jaar heel anders op terug.  

Er gebeurt veel rondom robotica. In de auto-industrie zijn robots niet meer weg te denken en ook in de zorg liggen vele mogelijkheden voor het inzetten van robots. Zo kan een robot zorgprofessionals ondersteunen in hun werk en cliënten stimuleren om te bewegen, hen gezelschap houden of reminders geven voor medicijngebruik. Bovendien kunnen we robots steeds slimmer en effectiever maken door het inbouwen van AI. Dan kan de robot bijvoorbeeld op eerder besproken onderwerpen terugkomen. Maar er zijn ook vragen over de inzet van robotica. Hoe verhoudt de robot zich tot het werk van de zorgprofessional en hoe zit het met persoonlijk contact en veiligheid?  

Een cyborg is gedeeltelijk mens en gedeeltelijk machine. In de medische wereld rusten we steeds meer mensen uit met technieken die een bepaalde beperking wegnemen of ons lichaam sterker maken. In principe gebeurt dit nu alleen nog voor medische doeleinden, bijvoorbeeld als je hart niet goed meer werkt of als je invalide bent. Je krijgt dan een pacemaker of prothese. Sommige protheses kunnen zelfs al met het brein door de drager bestuurd worden. Er gaan zelfs al geluiden op dat ons brein in de toekomst met de cloud verbonden kan worden. Hoe dan ook, we krijgen steeds meer mogelijkheden om aan het lichaam en de zintuigen te sleutelen. In de nabije toekomst zullen we cyborgs dus gewoon tegenkomen op straat of misschien word je er zelf wel een. Misschien is het zelfs al zover? Het is maar hoe je het bekijkt. We dragen immers steeds meer digitale toepassingen bij ons waar we bijna niet meer zonder kunnen en die bijna onlosmakelijk onderdeel zijn van ons als mens. 

Augmented reality (AR), virtual reality (VR) en mixed reality (MR) zijn verschillende vormen van reality technology die het vermogen hebben om de gebruiker deels of volledig onder te dompelen in een gesimuleerde omgeving. AR is in Nederland vooral bekend door de dino-actie van Albert Heijn en de Pokémon-GO app. Hierbij zie je nog wel de mensen en voorwerpen om je heen, maar wordt er extra informatie aan toegevoegd. VR creëert een nieuwe, virtuele werkelijkheid. Door het dragen van een speciale bril, lijkt het alsof je in een andere wereld bent waarin je ook kunt rondkijken. Daarnaast is er ook nog mixed reality (MR), wat ergens tussen AR en VR in zit. Daarbij krijg je geen volledige VR-omgeving, maar een samenspel tussen digitale objecten en fysieke. Deze technologieën bieden grote mogelijkheden voor de gezondheidszorg. Zo kan het chirurgen helpen bij het op afstand besturen van operatierobots, kan het in het onderwijs en bij training helpen om meer levensechte, praktische ervaring op te doen en helpt het patiënten bij de behandeling van fysieke klachten. 

In de geestelijke gezondheid is VR al gebruikt om patiënten te helpen hun ergste angsten te overwinnen door exposure-therapie. Hiernaast bestaan er ook nog hologrammen. Artsen kunnen bijvoorbeeld holografische projecties, oftewel 3D-beelden van lichaamsdelen voor zich projecteren om uitleg te geven aan patiënten. En er kan zelfs virtueel geopereerd worden op het hologram, waarna een robot de eigenlijke operatie uitvoert. Zo kan een thuiszorgmedewerker ook thuiszorg verlenen, terwijl hij of zij niet fysiek aanwezig is bij de cliënt. Beeldschermzorg nieuwe stijl!  

3D-printing zorgt ervoor dat er stappen wegvallen tussen productie en eindgebruiker. 3D-printing drijft een toekomst aan waarin alles wordt gepersonaliseerd voor de eindgebruiker. Met de kosteneffectiviteit die 3D-printing biedt, zijn bedrijven beter in staat producten aan hun klanten aan te passen. Maatwerk is een fluitje van een cent. Dat geldt voor kunstwerken, speelgoed, bouwmaterialen, gereedschap en wapens, maar ook voor voeding, medicijnen, botten en gewrichten, protheses en zelfs organen op basis van eigen DNA. Wie weet wat we straks allemaal voor onszelf gaan uitprinten om gezond te blijven of beter te worden.  

De komende tientallen jaren kunnen we ook veel verwachten van biotechnologisch onderzoek bij het oplossen van urgente gezondheidsproblemen. Biotechnologie maakt gebruik van dieren, planten, bacteriën of andere levende wezens voor de ontwikkeling van medicijnen, voedsel of nieuwe stoffen. Dat gaat van het maken van kaas tot het kweken van bacteriën die vaccins produceren. Biotechnologisch onderzoek leidt wellicht tot het voorkomen van de ziekte van Alzheimer en het genezen van verschillende vormen van kanker en hartziekten. Er zijn zelfs al doorbraken die zomaar zouden kunnen bijdragen aan het tegengaan van veroudering. Dit zou ons leven en de vraag naar zorg en ondersteuning flink kunnen veranderen. 

Zinvol uitproberen van technologie 

Alhoewel deze ontwikkelingen soms al goed zichtbaar zijn in de zorg en maatschappij, staan ze vaak nog in de kinderschoenen. Tegelijkertijd werkt de snelheid waarmee de techniek zich ontwikkelt bijna verlammend. Want als je niet weet wat er over tien of twintig jaar anders is dan nu, hoe kun je je daar dan op voorbereiden? Toch is het ook geen optie om met je armen over elkaar te blijven afwachten. Het is belangrijk om open te staan voor innovatie, om ruimte te creëren voor experimenten en dat ook te vertalen naar visie en beleid. Een experiment hoeft geen uitgebreide pilot te zijn, een kleine test van een paar weken kan al veel inzicht geven. De afstand van deze ontwikkelingen tot ‘zelf dingen uitproberen’ lijkt vaak onoverbrugbaar. Het is bijna onmogelijk om op alle ontwikkelingen in te spelen, maar dat is ook niet nodig. Het is juist belangrijk om te ontdekken welke ontwikkelingen en technologie of eHealth-toepassingen bij de organisatie en zorgvragen passen. Hier kun je bijvoorbeeld achter komen door technologie zinvol uit te proberen. Ook kun je veel leren van zorgorganisaties die je voor zijn gegaan met bepaalde zorgtechnologieën. Vilans deelt deze informatie via webinars, leergangen en leerdoedeeltrajecten.